Dit boek is echt geweldig. Er zijn weinig historische werken die geschiedenis zo tastbaar – in dit geval ook zo ruikbaar – maken als het boek ‘De geuren van de kathedraal’ van Wendy Wauters. Het is terecht een bestseller. Dit historisch non-fictieboek was enkele maanden na verschijning reeds aan een vierde druk toe. Om dan nog over de alom lovende kritieken te zwijgen. Het boek staat bovendien op de longlist voor de Libris geschiedenisprijs 2023. En ook al gaat dit boek specifiek over de Antwerpse kathedraal, je moet heus niet van Antwerpen zijn om er iets aan te hebben.
Leesbare antropologie
De basis van dit boek is de antropologische studie die Wendy Wauters indiende als doctoraatsstudie. Ze herwerkte haar studie tot dit zeer leesbare verhaal. Een verhaal over het leven in de Onze-Lieve-Vrouw-kathedraal, een echte pleisterplaats in het zestiende-eeuwse Antwerpen. Wauters neemt ons mee doorheen de vele gebruiken die er in de kathedraal heersen. Maar evenzeer geeft ze de lezer een unieke kijk in het dagelijks leven van de Antwerpenaar in de zestiende eeuw. Want in die tijd kan je het religieuze en wereldse aspect niet los van elkaar zien.
Over de toen heersende religieuze stromingen en later spanningen ga je niet veel lezen. (Het boek eindigt trouwens nogal abrupt in 1566, het jaar van de beeldenstorm.) Maar het gaat veel meer over hoe de inwoners van Antwerpen de gebeurtenissen in en rond de kathedraal beleven. In de besproken tijdspanne beleeft Antwerpen zijn gouden eeuw en in de kathedraal is het een komen en gaan van mensen.
Het oog
En de zintuigen van die mensen worden behoorlijk op de proef gesteld. De zestiende-eeuwse kathedraalbezoeker krijgt tal van indrukken binnen. Er is in de kathedraal dan ook behoorlijk wat te zien. De lichtinval langs de kleurrijke glasramen bijvoorbeeld. Maar ook de versiering in de kerk zelf. Het interieur is immers niet helemaal wit zoals vandaag. De muren zijn beschilderd met talrijke religieuze taferelen. (Restanten hiervan zijn nog te zien achter het schilderij ‘de kruisoprichting’ van PP Rubens.) En als dat nog niet genoeg is, zijn er de 50 tot 70 zijaltaren. Allemaal rijkelijk versierd. De zestiende-eeuwer had dus ogen te kort om alles te aanschouwen.
Het oor
En gaat het er in de kathedraal – in tegenstelling tot vandaag – zeer levendig aan toe. Dat is ondermeer omdat er soms 100 missen per dag plaatsvinden aan de 50 tot 70 zijaltaren. De gelijktijdige gebeden en gezangen zorgen soms voor een kakafonie. Maar er is ook het lawaai van gelovigen die zich van zijaltaar naar zijaltaar haasten om de ‘elevatie’ mee te maken. (Want het aanschouwen van het lichaam van Christus levert volgens de gelovige een spiritueel voordeel op. Dus hoe meer keer, hoe beter.) Het is zelfs zo erg dat de geestelijken hierover meermaals hun beklag doen bij de altaareigenaars. De kathedraal is ook ontmoetingsplaats , bv. voor handelaars, wiens gepalaver duidelijk hoorbaar is. Maar het toppunt is toch het lawaai van honden en kleinvee die door de kerk lopen. Dat komt omdat het een hele tijd duurt eer het transept afgewerkt is. Mensen gebruiken, soms samen met hun kleinvee, ‘deze weg’ tussen de beide delen van de kerk dan maar als doorsteek. Ook honden lopen langs daar de kerk in en uit. Zelfs als beide kerkdelen aan elkaar zijn gebouwd en het transept overdekt is, blijven mensen (en dieren) dit ‘olifantenpad’ nemen.
De Neus
Bij heel wat middeleeuwers heerst er een grote angst om ziek te worden. Denk maar aan de pestuitbraken. En in de zestiende eeuw gelooft men nog steeds in de miasmatheorie. Die theorie stelt dat men ziek kan worden van stank, van rottende luchtpartikels. En stank is er wel degelijk. We hadden het al over honden en kleinvee die in de kerk lopen en er hun gevoeg doen. Er is de stank van ongewassen en vaak zieke lichamen van pelgrims. Maar er is bovenal de permanente lijkgeur die in de kerk hangt. Men begraaft in die periode nog altijd mensen in de kerk en sommige graven werden slecht of zelfs niet afgesloten met een zerk. Want wegens plaatsgebrek worden de lijken opgestapeld en sluit men het graf pas met een grafsteen af als het ‘vol’ was. Het laagje zand dat dan over de dierbare wordt gegooid, houdt geenszins de lijkgeur tegen.
Los van het feit dat er hevig gebeden wordt om ziektes tegen te gaan, gaat men zich ook omringen met ‘goede geuren’ om de ziekmakende stank tegen te gaan. Rijkelui gaan zich overdadig parfumeren als ze naar de kerk komen. Men gaat ook zo veel mogelijk wierook gebruiken om de stank tegen te gaan. Men kent wierook dan ook geneeskundige krachten toe. En als wierook te duur is, verbrand men maar rozemarijn en jeneverbes. Om de stank verspreidende honden tegen te gaan, is er in de kathedraal een hondenslager aangesteld om de beesten dood te knuppelen.
En zo bulkt ‘De geuren van de kathedraal’ van wetenswaardigheden uit het leven in en rond de kathedraal van Antwerpen in de zestiende eeuw. Wie enige interesse heeft in het leven in de zestiende eeuw, mag dit boek niet links laten liggen.
Er zijn geen feiten, er bestaan enkel interpretaties 